Opactwo na Świętym Krzyżu zostało założone przez benedyktynów. Znajduje się w miejscu dawnego ośrodka kultury pogańskiej – jednego z najważniejszych na terenie Słowiańszczyzny. Zespół klasztorny powstał w XII wieku i jest jednym z najstarszych w Polsce. W 1777 r. spłonął. Odbudowano go w stylu barokowo-klasycystycznym.
W 1819 r. nastąpiła kasata klasztoru. W kolejnych latach mieściły się tu: dom poprawczy dla księży, kwatera dyktatora powstania styczniowego, Mariana Langiewicza oraz więzienie. Od 1936 r. klasztor objęli oblaci. Podczas II wojny światowej Niemcy zorganizowali tu obóz dla jeńców radzieckich. Po wojnie powróciło tu życie religijne.
Opactwo na Świętym Krzyżu za panowania Jagiellonów było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Według części badaczy to właśnie tu powstały tzw. Kazania świętokrzyskie, uznawane za najstarszą prozę napisaną w języku polskim. W XVII-wiecznej kaplicy Oleśnickich przechowywane są relikwie drzewa Krzyża Świętego, które około 1306 r. podarował zakonnikom Władysław Łokietek.
Do sanktuarium można dojść kilkoma drogami. Z Nowej Słupi prowadzi tzw. Droga Królewska, średniowieczny szlak pielgrzymkowy, obecnie niebieski, turystyczny (1 godzina 10 minut). Z Trzcianki i z Huty Szklanej dojdziemy tutaj szlakiem czerwonym (odpowiednio 55 i 50 minut). Wybierając ostatnią opcję tuż przed szczytem będziemy mogli podziwiać gołoborze.